آموزش و فرهنگ سازی راه کاری جهت جلوگیری از فرونشست ها
بنا بر نظر کارشناسان،جهت پیشگیری از فرونشست زمین آموزش و فرهنگ سازی راهکاری لازم و ضروری است.
بخش دوم
با توجه به امار سازمانهای جهانی 20% مردم جهان تا سال 2025 با بحرانهای ناشی از کمبود آب مواجه می شوند و این درحالی است که حدود نیمی ازکشور ما تا سال 2009 در پهنه بندی خشکسالی قرارداشته است. با توجه به اینکه سالیانه در کشور ما 63 میلیارد مترمکعب اب از منابع زیرزمینی برداشت می گردد که 90% با نزولات آسمانی جبران و الباقی از منابع ذخیره شده استخراج می شود که بیانگر عمق فاجعه بی آبی و فرونشست در سالیان آینده می باشد و متاسفانه داده های جهانی بیانگیر رشد 100 درصدی خشکسالی ایران تا سال 2030 می باشند.
آمار فرونشستها بیانگر سرعت گرفتن میزان فرونشستهای مناطق مختلف کشورمان در مقایسه با سایر مناطق جهان است و حدود 33% کشور گریبان گیر این معضل هستند. بعنوان مثال در تهران 36 سانتی متر در سال ، دشت رفسنجان حدود 65 سانتی متر در سال در حالیکه ماکزیمم فرونشست جهان متعلق به مکزیکوسیتی با 32 سانتی متر درسال و افزایش تعداد فرو چاله در همدان از 12 به 43 فروچاله در طول یکسال که این اعداد نشان از عمق فاجعه بحران خاموش می دهند. بنابراین مقابله با این پدیده خزنده و آرام ، راه حلهای جدی می طلبد زیرا این بحران خاموش می تواند برای زیرساختهای کشور عواقب جبران ناپذیری ایجاد نماید. از آثار مخرب دیگر این پدیده ،کاهش مکانهای امن جهت زندگی و احداث سازه های استراتژیک می باشد زیرا از یک طرف قرارگرفتن مناطق وسیعی از کشور ما بر روی کمربند لرزه ای و محدودیت مناطق کم خطر در برابر زلزله و از طرف دیگر بدلیل رشد روزافزون بی آبی در دشتها و فرونشستهای سطحی و زیرسطحی به کمک این عامل شتافته است .
و اما شهر تهران ، منطقه ای که در آن تهدیدهای فرونشستی و فرو چاله ای بسیار زیاد شده و با سرعت از دشتهای اطراف آن مثل دشت ورامین و دشت شهریار بسوی مناطق مرکزی و شهری در حال گسترش می باشد طوری که با قدم زدن در سطح شهر تهران شاهد شکافهای بزرگ و ترکهای کششی سطحی در خیابانها ، ترک بر روی دیوارها و ساختمانها بیشتر از قبل هستیم و در صورت عدم پیشگیری باید منتظر روزی بود که هر روز شاهد و ناظر ریزش ساختمانی ناشی از فرونشست در شهر باشیم. کمبود آب باعث توسعه کویر در شهرهای اقماری اطراف تهران و کوچ مردم این شهرها (تبدیل این مناطق به مکانهای خاموش ) به سوی مناطق جنوبی و حاشیه تهران گردیده و تبعات بسیار بدی خواهد داشت زیرا عمده جمعیت مهاجر مذکور بدلیل مسایل اقتصادی و عدم توانایی تهیه سرپناه در مرکز شهر ، شهرکهای اطراف تهران را برای سکنی بر میگزینند و رشد شدید جمعیت در نواحی جنوب غربی و جنوبی تهران یعنی مکانهایی با خطر بسیار زیاد نشست ، توجه بیش از پیش دست اندرکاران را می طلبد.
مطالعات محققین مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی نشان میدهد که مناطق 12، 17 و 18 در تهران دارای ریسک بیشتری جهت فرونشست می باشند که کج شدن مقبره شاه عبدالعظیم در شهرری ، شکافهایی سطحی در خطوط برق مناطق جنوب غربی و خطوط مترو و کج شدن دکلهای برق در ورامین دلایلی بر این بحران خاموش هستند. گزارش سازمان نقشه برداری نیز بیان می نماید که میزان فرونشست شهر تهران در یک دهه گذشته حدود 2 متر بوده است . مناطق استراتژیک جنوب و جنوب غرب تهران مثل فرودگاه بین المللی امام خمینی (ره) ، خطوط ریلی بسوی جنوب و شمال غرب کشور ، وجود بیش از 2300 کیلومتر اتوبانهای شهری ، کمربندهای جاده ای بطول بیش از 30 کیلومتر، تعداد 7 ایستگاه گاز و بیش از 20 ایستگاه پمپ بنزین ، خطوط فشار قوی برق و بیش از 200 کیلومتر خطوط گاز و بسیاری دیگر از ابنیه و مکانهای فعال در محدوده ای واقع هستند که در سطح زمین شکافهای طولانی با عرض زیاد ( گاها بیش از 2.5 متر) و شاید تونلهایی فروریزشی در زیر زمین وجود داشته باشند بطوریکه که هر لحظه باید منتظر فجایع عمیق تر از زلزله های مهیب باشیم. همچنین معضل دیگر تهران که از طرفی با برداشتهای بیش از حد آب برای مصارف کشاورزی، آشامیدنی و صنعتی مواجهه و از طرف دیگر مخازنی مانند سدها را بجهت تولید برق و غیره در خود دارند سبب عدم جاری شدن آب به مناطق جنوبی می شوند باعث تشدید میزان فرونشست می گردند.
همانگونه که قبلا اشاره شد علت اصلی فرونشست برداشتهای بی حد و مرز از منابع آب زیرزمینی است که از روشهای متفاوتی مانند احداث چاه و قنوات صورت می گیرد ولیکن با این برداشتها باز هم کمبود در منابع آب وجود دارد بطوریکه آمار استان کرمان یک میلیارد مترمکعب کمبود آب جهت مصرف را نشان میدهند. میزان طول قناتهای اصلی و فرعی در تهران بالغ بر 1150 کیلومتر که 1300 حلقه قنات براورد میشود. علاوه بر برداشت غیرمجاز آب از قناتها، جهت احداث ساختمانهایی با تعداد طبقات زیرزمین زیاد که در مسیر قناتها قرار می گیرند و نیاز به تغییر مسیر قنات دارند که خود باعث ریزش و فرونشست لایه های رویی می گردد. در شهر تهران 20% الی 40% آب لازم از چاهها جبران می گردد که در فصول مختلف سال تغییر می کند و از تعداد حدود 440 چاه عمیق با ظرفیت 5/14 مترمکعب برثانیه از عمق 250 تا 300 متری تامین میشود. تعداد چاههای مجاز و غیرمجاز استان تهران بالغ بر 45 هزار حلقه می باشد که گاها با دبی های زیاد و غیرمجاز برداشت صورتگرفته و حتی به ماسه دهی و ایجاد تونلهایی در زیرزمین منجر می گردند. وجود بیش از 3150 چاه در دشت ورامین که بیش از 50% انها بصورت غیرمجاز در حال تخلیه سفره های اب زیرزمینی می باشند و در نتیجه سطح آب 125 سانتی متر درسال افت و فرونشست سالیانه برابر 17 سانتی متر را به دنبال دارد.
متاسفانه فرونشست بحران پیشرونده ولی بیصدا در تمام کشور به مثابه یک غده سرطانی در حال رشد می باشد که لازمه جلوگیری و درمان این مخاطره نیازمند راهکارهای بلند مدت و کوتاه مدت مسیولان نظام می باشد. از جمله مناطق درگیر این موضوع در حاشیه شمالی کویر می توان به فرونشست و برداشتهای بی رویه آب در استان سمنان اشاره نمود. جمعیت بالغ بر700 هزار نفری ساکن در این استان و برداشت از سفره های دامنه جنوبی البرز باعث پیدایش نشست در حواشی کویر و امکان بروز خروج قطار از ریل در خط راه آهن تهران- مشهد می باشد. وجود 4800 حلقه چاه آب در منطقه و استخراج آب باعث افت سطح آب زیرزمینی حدود 70 سانتی متر درسال گردیده است که با توجه به کویری بودن و ساختار خاک این نواحی از یک طرف و وجود گسلهای زلزله نرخ خطرپذیری در این منطقه تشدید میگردد.
بنابر گزارش مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ، پدیده فرونشست در دشتهای اصفهان من الجمله دشت مهیار نیز رو به رشد می باشد. اگر دشت مستعد این پدیده دارای خاک همسان و یکنواخت باشد معمولا فرونشست از کناره های دشت به سمت مرکز شروع و رخنه می کند ولیکن در طبیعت جنس و ضخامت لایه های خاک متفاوت می باشد که خود تاثیر بسزایی در پارمتراهای تاثیرگذار و پیشگیری کننده خواهد داشت. برداشتهای نامتعارف از سفره های آب زیرزمینی سبب رخ دادن فرونشستهای مستمر این ناحیه گردیده و شکافهای سطحی در مرز بین کوههای مجاور و دشت مزبور بدلیل مسایل تحکیم و نشستهای ناهمسان ژیوتکنیکی روی داده است. مشکل دشت برخوار به افت آب در ابخوانهای این دشت برمیگردد که سبب پیدایش تونلهای فرسایشی گردیده اند. وجود خاک ریزدانه در مناطق شمالی اصفهان نیز باعث شدیدتر شدن میزان فرونشست گردیده است. همچنین خشکسالی سالهای اخیر زاینده رود و وجود لایه های رسی در پایه پلهای تاریخی احتمال بروز نشست را افزایش می دهد.
جهت پیشگیری و کنترل این مخاطره خاموش ولی پرخطر باید بدنبال راه کارهای علمی- فرهنگی و اقتصادی باشیم. برنامه ریزی و تدبیر روشهای کارآمد دارای اهمیت می باشد لذا انجام مطالعات جهت تهیه نقشه پهنه بندی فرونشست در کشور و عوامل تاثیرگذار منطقه ای در اولویت قرار دارد. مطالعات ژئوتکنیکی به دلیل وجود قنات های متعدد، افت سطح آب های زیرزمینی و سستی خاک باید انجام گیرد. همانگونه که ذکر گردید 90% فرونشستها بدلیل برداشت آب از سفره های آب زیرزمینی است بنابراین راهکار بهره برداری از آب های زیرزمینی و سیاست مالیاتی ، امکان رسیدن به بهره برداری پایدار از آب های زیرزمینی را فراهم می کند.
ایجاد کارگروهی متشکل از نهادهای مرتبط جهت تبیین سنجش و پایش فرونشست، آسیب شناسی، احیای آب های زیرزمینی و اقدامات سازه ای بسیار مفید می باشد زیرا آنچه که فعلا مبرهن است هر نهاد و گروهی با سازوکار خاص خود به حل این معضل می پردازد که گاهها نتیجه عکس در نیل به هدف خواهد داشت. مثلا گاهی تزریق بتن به درون شکافها صورت می گیرد که ظاهرا مفید می باشد ولیکن گاها باعث عمیق تر شدن شکافها گردیده و در بلند مدت نشستهای بیشتری را حادث میشود و یا پیشنهاد ایجاد پل در محلهای فرونشستی جهت خطوط راه آهن ارایه می گردد که این راهکارها در کارگروههای تخصصی باید برررسی گردند. با توجه به اینکه جهان در اینده با تغییرات اقلیمی گوناگون مواجه خواهد شد و پدیده کم آبی و خشکسالی شدیدتر می شوند لذا ایجاد سازمان یا وزارتخانه جهت عبور از وضعیت خشکسالی و تغییرات اقلیمی مانند کشور هند ضروری بنظر می رسد نظیر ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی که جهت فع مشکلات اقتصادی و مقابله با تحریمهای جهانی در کشور شکل گرفته است.
فرهنگ سازی در مبارزه با کم آبی و استفاده متعارف از منابع آب زیرزمینی می تواند در مصارف آب خانگی ، کشاورزی و صنعتی موثر بوده و نتایج آن در چند سال ملموس خواهد بود . همچنین استفاده از روشهای نوین آبیاری و برخورد علمی در صنعت کشاورزی و یا اجرای طرحهای آبخوان داری برای به تعادل رساندن آبخوانها باید مطالعه گردد. بنابراین مردم با صرفه جویی و درست مصرف نمودن آب ، بخش کشاورزی با ایجاد روشهای نوین ابیاری و کشت محصولات با مصرف آب کمتر ، بخش صنعت نیز با روشهای تجدیدپذیر از آبهای آلوده، وزارت نیرو با مقابله در برداشتهای غیر مجاز و بی رویه از چاههای مجاز و غیرمجاز و دولت نیز در راس امور اجرایی با تدابیر خاص و اختصاص بودجه های لازم مطالعاتی و عملیاتی در پیشگیری و کنترل این پدیده باید سهیم باشند. خلاصه می‌توان گفت در پیش آمدن فرونشست همه مقصریم از مردم در عدم مصرف صحیح آب و دولت که برای مصرف بهینه آب هیچ آموزشی و فرهنگ سازی برای مردم در نظر نگرفته است.
دکتر مهدی خواری
استادیار دانشگاه