به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم ، فعالیت‌های توسعه فناوری نانو در کشور از سال 1379 آغاز شد. در سال 1382، با شناسایی فناورى نانو به‌عنوان یک فناوری دارای اولویت ملى، ستاد ویژه توسعه فناورى نانو به منظور پیگیری توسعه این فناوری در کشور تشکیل شد.
دیدگاه ستاد برای توسعه فناوری نانو، تدوین چارچوب فعالیت بلندمدت کشور در این حوزه بود و در این مسیر، برنامه راهبردى ده‌ساله فناورى نانو در ستاد تهیه و در مرداد ماه 1384 به تصویب هیئت دولت رسید.
در اردیبهشت 1385، شورای عالی انقلاب فرهنگی در پانصد و هشتاد و دومین جلسه خود، ضمن تأکید بر اجرای دقیق «سند راهبرد آینده»، سیاست‌ها و راهبردهای توسعه و ارتقای این فناوری در کشور را تصویب کرد. این سند با عنوان «سند راهبرد آینده» قرار گرفتن در میان 15 کشور برتر جهان در حوزه فناورى نانو و تلاش براى ارتقای مداوم این جایگاه به منظور تولید ثروت و بهبود کیفیت زندگی مردم را هدف‌گیرى کرده است.
با تصویب «سند ملی توسعه علوم و فناوری نانو» که در جلسه 873 مورخ 24 آبان ماه 1401 شورای‌عالی انقلاب فرهنگی تصویب شد و در تاریخ 6 آذر 1401 برای اجرا ابلاغ شد، دهه سوم پیشرفت فناوری نانو در کشور آغاز شده است و راه برای بهره‌گیری کشور از آثار اقتصادی و اجتماعی فناوری نانو و مشارکت در مسابقه جهانی در این عرصه تا افق 1412 هموارتر شده است.
بعد از انتخاب دکتر روح‌الله دهقانی فیروز‌آبادی به‌عنوان سکاندار معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری، یکی از ستادهایی که تغییر و تحولاتی در آن روی داد “ستاد ویژه توسعه فناوری نانو” بود که دکتر “عماد احمدوند” جایگزین دکتر”سعید سرکار” شد.
احمدوند، دانش‌آموخته دکتری مدیریت فناوری از دانشگاه علامه طباطبایی، پیش از این مدیریت کریدور توسعه صادرات و تبادل فناوری را بر عهده داشت؛ وی از ابتدای تشکیل ستاد ویژه توسعه فناوری نانو از سال 1380، در این ستاد فعالیت داشته و سوابقی همچون مدیریت گروه ترویج ستاد ویژه توسعه فناوری نانو، مدیریت پایگاه‌های صادراتی ستاد فناوری نانو، مشارکت در تدوین اسناد ملی توسعه فناوری نانو، راه‌اندازی باشگاه شرکت‌های دانش بنیان صادراتی را در کارنامه دارد. عضویت در هیئت مدیره صندوق توسعه صادرات و تبادل فناوری و عضویت در هیئت مدیره هلدینگ دانش بنیان صنایع نانوتک آینده، از دیگر سوابق کاری وی است.
به همین بهانه، میهمان ستاد نانو شدیم و گفت‌و‌گویی را با دکتر عماد احمدوند؛ دبیرستاد ویژه توسعه فناوری نانو انجام داده‌ایم. بخش اول این گفت‌‌و‌گو با عنوان تثبیت جایگاه نانویی ایران در جهان با “اسناد بالادستی ستاد فناوری نانو”/ آموزش 1.5 میلیون دانش‌آموز در حوزه نانو منتشر شده است. مشروح بخش دوم آن را از نظر می‌گذرانید:
تسنیم: آیا دانشجویان با موضوع تسهیلات ستاد نانو در حوزه پایان‌نامه‌های مرتبط با فناوری نانو آشنا هستند؟
از سال 1383 یک برنامه حمایتی و تشویقی برای دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری داشتیم که تا سال‌های گذشته نیز این حمایت‌ها ادامه داشته است اما در طول چند سال گذشته به خاطر محدودیت منابع مالی این برنامه متأسفانه قطع شد اما مجدداً از سال 1401 دوباره با رویکرد تمرکز بر پژوهش‌های مسئله‌محور، احیا شده است. دانشجویان تحصیلات تکمیلی که در حوزه نانو فعالیت می‌کنند، اگر پایان‌نامه‌های آنها مرتبط با فناوری نانو باشد یک سازو کار حمایتیِ مشخصی تعیین شده است تا هم دانشجو و هم استاد راهنما حمایت‌های مالی از ستاد نانو دریافت کنند. لازم به ذکر است که نانو در همه رشته‌ها کاربرد دارد و لزومی ندارد که دانشجو حتماً در رشته نانو تحصیل کند.
علاوه‌بر حمایت‌های مالی، اعتبار شبکه آزمایشگاهی نیز به دانشجویان تعلق می‌گیرد که با این اعتبار می‌توانند به صورت رایگان از آزمایشگاه‌های عضو شبکه آزمایشگاه‌های فناوری‌های راهبردی خدمات آنالیز دریافت کنند. بعد از شروع کار تحقیقاتی دانشجوها، دوره‌های آموزشی برای آنها برگزار می‌کنیم و همچنین با انجام آزمون‌های شخصیت‌شناسی، افرادی که ویژگی‌های شخصیتی‌شان به کارهای تحقیقاتی و آزمایشگاهی نزدیک است را ترغیب می‌کنیم که در مسیر فعالیت‌های تحقیقاتی پیش بروند و افرادی که روحیه کارآفرینی دارند را در مسیر ایجاد کسب و کار مبتنی بر فناوری نانو کمک می‌کنیم. اینها برای افرادی است که پایان‌نامه‌های مبتنی بر نانو ارائه داده‌اند.
ستاد نانو از خروجی‌های این پایان‌نامه‌های مرتبط با فناوری نانو نیز حمایت می‌کند که می‌تواند ثبت اختراع، انتشار مقالات باکیفیت علمی بالا و یا تولید نمونه اولیه محصول مبتنی بر فناوری نانو باشد. اگر پایان‌نامه تعریف شده در حوزه‌های اولویت‌دار مورد نیاز صنعت باشد یا در حوزه‌های اولویت‌دار توسعه فناوری‌های روبه‌آینده باشد مبالغ حمایتی تا دوبرابر نسبت به مبلغ کف حمایت افزایش پیدا کند.
حمایت اولیه برای پایان‌نامه کارشناسی ارشد 10 میلیون و پایان نامه مقطع دکتری، 20 میلیون تومان است. به این مبالغ برای پایان‌نامه‌های صنعتی، 50 درصد و برای پایان‌نامه‌های محصول محور به میزان 100 درصد اضافه می‌شود.
تسنیم: آمار بازار محصولات ستاد نانو را چگونه احصا می‌کنید و آخرین آمار شما چیست؟
آخرین آمار بازار محصولات هر سال، در شهریورماه سال بعد از آن اعلام می‌شود به این خاطر که اعداد و ارقام بازار، بر مبنای حدس و گمان نیست و اسناد مالی شرکت‌های حوزه نانو را بررسی می‌کنیم. سال مالی شرکت‌ها معمولاً اسفندماه یا تیرماه است.
ستاد توسعه فناوری نانو در پایان هر سال مکاتبه‌ای با شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه نانو انجام داده و اطلاعات مالی سال گذشته آنها شامل حجم بازار داخلی و صادراتی آنها را دریافت می‌کند. همچنین اطلاعاتی را از گمرک جمهوری اسلامی ایران برای هرکدام از شرکت‌های دانش‌بنیان دریافت و این داده‌ها را با یکدیگر تطبیق می‌دهیم. از معاونت شرکت‌های دانش‌بنیان معاونت علمی هم یکسری اطلاعات دریافت می‌کنیم و درنهایت با تطبیق اطلاعات منابع مختلف، آمار نسبتاً دقیقی از بازار محصولات نانو را منتشر می‌کنیم. بر این مبنا، حجم بازار شرکت‌های فناوری نانو در سال 1400، بالغ بر 20هزار میلیارد تومان بوده است.
تسنیم: آماری از تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه فناوری نانو را بفرمایید؟
تعداد شرکت‌هایی که تأییدیه نانومقیاس را دارند تا فروردین امسال، 346 شرکت است. البته روزانه درخواست‌های جدیدی به ستاد اعلام می‌شود که بررسی می‌شود و هم اینکه شرکت‌های قبلی که تأییدیه نانومقیاس را دارند هرکدام در بازه‌های یک تا سه ساله گزارش عملکرد آنها دریافت شده و بررسی می‌شود و شرکت‌هایی که فعال بوده و همچنان در بازار حضور دارند همچنین در آمار شرکت‌های نانو باقی می‌مانند و از طرفی ممکن است بعضی از شرکت‌ها حذف شوند.
تسنیم: تعداد محصولاتی که تأییدیه نانومقیاس را دارند چقدر است و چگونه این تأییدیه نانومقایس به شرکت‌های دانش‌بنیان نانویی داده می‌شود؟
تعداد محصولات که تأییدیه نانومقیاس را دارند 1432 محصول تا پایان فروردین 1402 است. هر شرکتی که ادعای تولید محصول نانو را داشته و یا اینکه کارشناسان مختلف ستاد نانو تشخیص بدهند که محصولات ادعایی شرکت‌ها مرتبط با نانو باشد، در قالب یک فرایند ارزیابی، مستندات آنها ارزیابی شده و شرکت‌های ارزیاب و بازرسی که با ستاد توسعه فناوری همکاری دارند از خط تولید شرکت‌های دانش‌بنیان نمونه‌برداری می‌کنند و کارهای آنالیز بر روی آنها انجام می‌شود.
اگر محصول، جزء نانومتری داشته باشد، شرکت توان تولید تکرارپذیر محصول را داشته باشد و تغییر خواص ناشی از وجود جزء نانومتری اتفاق افتاده باشد، تأییدیه نانومقیاس به محصول داده می‌شود. اگر یکی از این موارد نقص داشته باشد، تأییدیه آزمایشی صادر می‌شود و اعتبار خدمات آزمایشگاهی برای تکمیل کار و رفع نقایص در اختیار شرکت یا فناور قرار می‌گیرد.
تسنیم: مشکلات و چالش‌های پیش‌روی ستاد توسعه فناوری نانو و شرکت‌های دانش‌بنیان چیست؟
ما در یک مسیر تکاملی حرکت می‌کنیم و از یک مرحله توسعه‌ای علم و تربیت منابع انسانی آغاز کرده و به ایجاد یکسری از هسته‌های فناور و شرکت‌های دانش‌بنیان کوچک رسیده‌ایم که اینها بایستی وارد مرحله توسعه بازار شوند. در مرحله توسعه فناوری در برنامه‌های مختلفی از تیم یا فردی که قابلیت علمی اولیه را دارد حمایت‌های لازم صورت می‌گیرد. اما اگر اثبات فناوری انجام شود گام بعدی ورود به بازار است که این نقطه پراز چالش‌های مختلف است که در همه جای دنیا همین‌طور است.
درصد بسیار زیادی از افراد دارای یک ایده یا فناوری جدید، لزوماً کارشان به بازار نمی‌رسد. بخشی از این چالش‌ها در ایران به‌واسطه بازارهای بزرگی است که در اختیار نهادهای دولتی است. از طرفی بازار بزرگ دولتی برای کشوری که عزم توسعه نوآوری دارد یک فرصت بسیار بزرگ است. جایی که بازار کوچک باشد مجبور خواهیم شد از همان ابتدا به گرفتن سهم از رقبا در کشورهای دیگر فکر کنیم. اما از سویی در بسیاری از مواقع، نگاه بازارهای کشور به محصولات نوآورانه خیلی نگاه حمایتی نیست و حتی نگاه آنها به محصولات خارجی قوی‌تر است.
البته اینطور نیست که همه جا عمدی در کار باشد، اما ساختارها طوری طراحی شده است که تأمین قطعات آنها بسیاری از کارخانه‌های ما از پایه خارجی بوده است و نزدیک به دو دهه است که بر روی موضوع تولید داخل و توانمندی‌های داخل تلاش می‌کنیم. تغییر این فرهنگ نیاز به جنگندگی و انرژی فراوان دارد تا این بازارهای بزرگ داخلی ما در اختیار شرکت‌های نوآور قرار بگیرد.
ما تجربه‌های تلخی در ایجاد انحصار در کشور داریم که مانع ذهنی ایجاد کرده است. به عنوان مثال زمانی که از صحبت از این می‌شود که بازار داخلی در اختیار شرکت‌های نوآور داخلی قرار بگیرد با مثال‌های معروفی و منفی مثل حوزه خودرو مواجه می‌شویم که همین امر مانع ذهنی ایجاد می‌کند در صورتی که در زمینه خودرو بازار انحصاری در اختیار شرکت‌هایی قرار گرفته اما مسیر رشد برای آنها طراحی نشده و به صورت گام به گام و پله به پله در معرض رقابت قرار نگرفته‌اند و این بازار انحصاری به صورت طولانی‌مدت در اختیار مجموعه‌هایی قرار گرفته است که نگاه آنها، رقابتی نبوده است و اطمینان داشته‌اند از اینکه این بازار بزرگ در اختیار آنها است.
قرار نیست هرجا از بازار داخلی صحبت می‌شود با الگوی غلط تجربه‌های قبلی روبه‌جلو حرکت کنیم، می‌شود با الگوی درست‌تر حرکت کنیم. اگر بازاری را در اختیار محصولات داخلی قرار می‌دهیم به صورت مشروط و زمان‌دار بوده و هرسال شرایط ما برای استفاده از محصول داخلی به نوعی بازطراحی شود که شرکت داخلی مجبور به توسعه نوآوری و فناوری شده و زمانی که به بلوغ و ظرفیت رقابت رسید در آنجا به راحتی با شرکت‌های خارجی رقابت کند و وارد بازارهای صادراتی شود.
توسعه بازارها در بسیاری از مواقع حتی اگر بازار داخلی نیز دراختیار قرار داده شود صرفاً مبتنی بر بازار داخلی، نمی‌تواند ابعاد بزرگی را پیدا کند. به عنوان مثال در حوزه تجهیزات آزمایشگاهی تجربه بسیار خوبی در کشور داریم و از ظرفیت بازار حوزه آموزش و پژوهش کشور به واسطه نمایشگاه ساخت ایران در طول سال‌های گذشته استفاده شده است. اما در بعضی از موارد کل ظرفیت بازار، ظرفیت محدودی است و یک شرکت صرفاً با تأمین بازار داخلی نمی‌تواند مقیاس پیدا کرده و چندبرابر بزرگ شود و نیاز است که وارد بازارهای صادراتی شویم.
تسنیم: در حوزه بازارهای صادراتی با چه مشکلاتی مواجه هستیم؟
بخشی از مشکلات بزرگ در حوزه بازارهای صادراتی، ناشی از فضای تحریم‌ها علیه جمهوری اسلامی ایران است. بخشی از این مشکلات مربوط به ناشناخته بودن برند ملی ایران در حوزه محصولات نوین است چراکه معمولاً ایران را دنیا به عنوان یک کشور توانمند در طراحی و تولید محصولات فناورانه نمی‌شناسند و بنابراین رقابت بسیار سخت است و تلاش زیادی باید صورت بگیرد تا اثبات کنیم که جزو تولیدکنندگان آن حوزه هستیم و این اثبات هزینه‌بر بوده و نیاز به رفت‌و‌آمد و حضور در نمایشگاه‌ها دارد و عمدتاً از توانایی شرکت‌های کوچک خارج است و نیاز به حمایت‌های دولتی دارد.
فراتر از اینها سازوکارهای مالی و نحوه تعاملات مالی شرکت‌های دانش‌بنیان با خارج از مجموعه، با مشکلات و چالش‌های جدی مواجه است و حتی اگر شرکت‌ها در جایی موفق شوند مشتری را پیدا کنند نحوه دریافت پول بسیار سخت است که اینها حضور در بازارهای بین‌المللی را سخت می‌کند. حمایت‌های مرتبط با صادرات در عرصه نوآوری و فناوری باید حمایت جدی‌تر و موثرتر باشد یعنی از یک‌طرف حمایت‌های خود را در کل شرکت‌هایی که ممکن است ظرفیت فنی برای ورود به بازارهای صادراتی را نداشته باشند پخش نکنیم، از طرف دیگر برای آن شرکت‌هایی که ظرفیت‌های لازم را دارند باید حمایت‌های ما جدی‌تر باشد که این حمایت‌ها برای حضور آنها در بازارهای بین‌المللی و دیده‌شدن و شناخته شدن آنها و همچنین برای باقی‌ماندن در بازارها و ایجاد ساز و کارهای مالی برای ارتباط با مشتریان آنها بسیار حائز اهمیت است.
تسنیم: نهادهای اصلی متولی موضوع صادرات محصولات دانش‌بنیان کدامند؟
مرکز تعاملات بین‌المللی معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری و صندوق نوآوری و شکوفایی دو نهاد مهم هستند که بر روی موضوع صادرات فعالیت می‌کنند. این دو نهاد برنامه‌های زیادی برای موضوع صادرات محصولات دانش‌بنیان دارند که البته نیاز جدی به تقویت این برنامه‌ها نیز وجود دارد. ظرفیت مالی که صرف این بخش می‌شود نیاز به ارتقای جدی دارد. این حمایت‌ها از طرفی باید هوشمندانه‌تر باشد و از طرفی دیگر متمرکز‌تر بر روی شرکت‌هایی که ظرفیت فنی خوبی دارند اما از طرفی دیگر نیاز است که با دست و دل بازتر این حمایت‌ها صورت بگیرد.
تسنیم: درباره رویداد “تریبون نانو و صنعت” که در چند سال اخیر برگزار شده است، توضیح بدهید؟
برای ارتباط دادن شرکت‌های فناور حوزه نانو با شرکت‌های صنعتی که بازار آنها محسوب می‌شود برنامه‌های مفصلی در سال‌های گذشته در ستاد نانو هم در کارگروه ترویج ستاد نانو و کارگروه صنعت داریم که به صورت مستمر در حال انجام است. در کنار اینها، برگزاری نشست‌های موضوعی بین طرفین فناوران و صنعتگران از جمله دیگر فعالیت‌هایی است که در حال انجام است.
در طول سه سال اخیر که شرایط کرونایی باعث شد برنامه‌های حضوری محدودیت پیدا کند برنامه‌های برخط تقویت شده و برنامه‌ای تحت عنوان “تریبون نانو و صنعت” طراحی شد که این برنامه در طول سه سال اخیر برگزار شده است و سالانه یک هفته به آن اختصاص پیدا می‌کند و تعدادی از شرکت‌های فناور هر روز بر روی یک حوزه صنعتی، توانمندی‌های و ظرفیت‌های خود و تجربه تعامل با صنعت را ارائه می‌کنند و تعدادی از صنایعی که در طول سال‌های گذشته با فناوران ارتباط گرفته‌اند، آنها نیز تجربیات تعامل با شرکت‌های فناور را ارائه می‌کنند.
مخاطبان رویداد “تریبون نانو و صنعت” هم شرکت‌های فناور و هم شرکت‌های صنعتی هستند که در سال 1401 سومین دوره آن برگزار شد و 80 نفر از مدیران این شرکت‌ها هر کدام به مدت 30 دقیقه توانمندی‌ها و ظرفیت‌های تعاملی خود را ارائه کردند. این رویداد یکی از ابزارهای ستاد توسعه فناوری نانو برای ایجاد یک ارتباط اولیه بین دو طرف عرضه فناوری و تقاضای صنعت است. طبیعتاً بعد از ایجاد ارتباط‌های اولیه باید حمایت‌های بعدی را داشته باشیم که طرفین با یکدیگر تعاملات بهتری داشته باشند که نهایتاً منجر به کارهای مشترک و قرارداد بین دو سمت عرضه و تقاضا شود.
تسنیم: فعالیت بازوهای ستاد توسعه ویژه فناوری نانو از جمله کریدور خدمات فناوری تا بازار یا شبکه آزمایشگاهی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ما در مسیر توسعه فناوری و نوآوری گاهی اوقات مجبور هستیم که نهادسازی کنیم زیرا کارهایی که در حوزه نوآوری در کشور انجام می‌شود، بعضاً تجربه آن قبلاً در کشور نبوده است که این شامل به همه حوزه‌ها بوده و منحصر به نانو نیست.
یکی از نهادهای که در زیست‌بوم نوآوری شکل گرفته است، شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی است. آزمایشگاه‌های متعددی در دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و شرکت‌های خصوصی وجود دارد که تجهیزات فراوانی در دل خود جای داده‌اند. معمولاً افراد از امکاناتی که در آزمایشگاه‌های دانشگاه‌ها وجود دارد، اطلاع درستی ندارند و از طرفی امکان خدمت گرفتن از آنها در گذشته به‌راحتی امکان‌پذیر نبود. تجربه‌ای در کشور ایجاد شد که تعدادی از آزمایشگاه‌ها که تجهیزاتی را در حوزه نانو داشتند در قالب شبکه آزمایشگاهی فناوری نانو با یکدیگر شبکه شدند. از یک طرف ستاد نانو خدماتی از جمله آموزش، کالیبراسیون، پرداخت یارانه برای خرید تجهیزات جدید و… را به آنها ارائه می‌کرد و از طرفی آنها را اجبار می‌کرد که به محققان حوزه نانو خدماتی را ارائه کنند و فهرست خدمات و تجهیزات خود را در سایت معرفی کنند تا قابلیت دسترسی داشته باشد. این تجربه شبکه آزمایشگاه نانو بسط پیدا کرده و در قالب شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی در معاونت علمی پیش می‌رود.
یکی دیگر از نهادهایی که در سال‌های اخیر ایجاد شده است کریدور فناوری تا بازار بوده است که منطق آن نیز بدین صورت بوده است که ما یکسری هسته‌های فناور داریم که با حمایت از آنها به شرکت‌های کوچکی تبدیل می‌شوند که توانمندی‌های فنی خاصی دارند و برای اینکه این شرکت به بازار برسد، فهرستی از خدمات را نیاز دارد که معمولاً با یارانه دولت ارائه می‌شود. هر کدام از این خدمات را یک نهاد متخصص ارائه می‌کند. به عنوان مثال می‌توان به خدمات مالکیت فکری، ثبت برند، دریافت استانداردها و مجوزها، تأمین منابع مالی، ارتباط با سرمایه‌گذار، حسابداری و مالیاتی، خدمات حقوقی و حل دعاوی حقوقی بین شرکا و مشتریان اشاره کرد.
کریدور خدمات فناوری تا بازار به عنوان نهاد واسط بین این خدمت‌دهنده‌های تخصصی با شرکت‌های دانش بنیان و نهادهای حامی دولتی عمل، از طرفی تقاضاهای شرکت‌ها و فناوران را در قالب پایگاه‌های اینترنتی دریافت و توزیع می‌کند و از طرفی خدمات‌دهنده‌های تخصصی را‌شناسایی و بر فعالیت آنها نظارت می‌کند. چنین نهادی، می‌تواند حجم بسیار زیادی از کارهای اجرایی نهادهای دولتی را انجام دهد و با ارائه اطلاعات میدانی، به ارتقای سیاست‌های حمایتی کمک کند.