سیر شکل‌گیری و تحولات فضاهای تجاری در شهرهای ایران و جهان
دکتر حسین اجاقی
مدیرعامل شرکت ساختمانی بانک ملت
استفاده از مظاهر تکنولوژی از جمله کاربرد فلز در ساختمان‌سازی شروع شد. نیاز به استفاده از سازه‌های فلزی و کاربرد شیشه در ساختمان‌های شیکاگو و ساخت برج ایفل زمینه‌ای مناسب را برای استفاده از مصالح جدید را فراهم کرد. بعد از جنگ جهانی نیاز به احداث ساختمان‌هایی با استفاده از معماری مدرن شکل گرفت. از آنجایی که فضاهای شهری تجلی اندیشه و دیدگاه‌های بشری است لذا گفتمان‌های مختلف نمودهای مختلفی در فضاهای شهری خواهد داشت. گفتمان‌هایی مانند مدرنیزم و پست مدرنیزم طی چند دهه است که در ادبیات شهری کشورهای مختلف دنیا مورد توجه قرار گرفته است. از زمان ورود مدرنیزم به ایران و پذیرش حیات مدرن، عناصر شهری در قالب فضاهای مختلف پذیرای تحوالت خاص خود شد. فضای شهری در دوره‌های قبل از مدرنیزم دارای عناصر ثابتی بوده است که ساختار و استخوان‌بندی شهرها را تشکیل می‌داد. این عناصر مانند ارگ، برج و بارو، حصار و دروازه‌ها، بازار و…. فضاهایی بودند که به نوعی با زندگی و معیشت مردم گره خورده بود. از میان فضاهای موجود، فضاهای عمومی به عنوان ویترین حاکمیت این اندیشه‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است.
فضاهای تجاری مانند مراکز خرید، بازار، پاساژ، خیابان‌های خرید و…. جزء فضاهای عمومی محسوب می‌شوند که نتیجه تغییرات و تحولات منبعث از این گفتمان‌ها هستند. از لحاظ تاریخی دورة قاجار با تمام ویژگی‌های خاص و شرایط زمانی نقطة آغازین مواجهه ایران با مظاهر حیات مدرن است که در دوران پهلوی شکل ویژهای به خود می‌گیرد. این مواجهه به صورت تأثیرات عمیقی بر عناصر شهری نمود پیدا می‌کند که تا به آن روز مردم در فضاهای شهری مشاهده نکرده بودند. به عبارتی دیگر این شرایط برای حرکت به سمت توسعه‌ای بود که در اثر عوامل برون‌زا منجر به وقوع تحولات در عرصه فضاهای شهری شد. اقداماتی از قبیل تخریب برج و باروهای قدیمی، تعریض و اصلاح شبکه گذرگاهی، تحول مفهوم خیابان با کارکردهای تفریحی و فراغتی، ورود درشکه، واگن اسبی، اتومبیل و…. برای جامعه سنتی آن روز تجربه‌ای مدرن به شمار می‌آمد که نویدبخش روایتی از زندگی به شکلی متفاوت بوده است. در نتیجه این تغییرات شاهد تحوالت وسیعی در سطح فضای شهر به ویژه در فضاهای عمومی نظیر بازار بودیم.
به طوری که می‌توان اثرات مدرنیزاسیون را بر بازار در مفهوم سنتی آن و شکل‌گیری سایر مراکز تجاری مورد توجه قرار داد. مداخله در فضاهای شهری به واسطه مدرنیزاسیون تأثیر خود را بر بازار نیز وارد کرد این اثرات در قالب احداث خیابان‌ها، میادین و فضاهایی شد که چهرة جدیدی به سازمان فضایی و کالبدی شهرها بخشید. احداث در مرکز بافت این خیابان‌های جدید بر عملکرد بازار که عموما قدیم شهرها قرار داشت، آثار متفاوتی گذاشت. هر چند بعضی معتقدند که اجرای این طرح‌ها عملکرد بازار را مختل کرد و آن را به انزوا کشاند اما واقعیت این است که احداث خیابان‌های ویترینی در کنار خیابان‌های اصلی، فعالیت بازار را از نظر حوزه عملکرد جغرافیایی وسعت بخشید، بنابراین ظهور خیابان‌های ویترینی به عنوان اولین بازتاب مدرنیزاسیون در عرصه فضاهای شهری باعث تحول در عملکرد خرده فروشی و عمده فروشی بازار شد این تغییرات به مرور زمان سبب شکل‌گیری فضاهای تجاری جدیدی شده است که از نظر فرم و معماری، اندازه، کارکرد، مقیاس عملکردی دارای انواع متعددی شده است.
تهران به عنوان پایتخت کشور از همان آغاز به عنوان ویترین تغییرات، نماد شهری مدرن بوده و امروزه نیز بیش از پیش در معرض تغییرات شتابان قرار دارد. فضاهای تجاری به عنوان یکی از انواع فضاهای عمومی شهری تهران را به تسخیر خود در آورده و گوی سبقت را نسبت به سایر انواع کاربری‌ها ربوده است. به طوری که جدا از بازار اصلی تهران که همچنان در شکل سنتی خود باقی است، بازارهای جدیدی به نظام اقتصادی و فضایی تهران اضافه شدند که تا حد زیادی متفاوت از بازار به معنای سنتی آن است. در این راستا تبیین تحولات مذکور از این منظر قابل توجه است که با علم بر ضرورت پذیرش مدرنیزاسیون به عنوان یک راه حل، چگونه باید به اثرات مثبت و منفی این پدیده به ویژه در عرصة فضای شهری توجه کرد. به معنای دیگر آگاهی از تبعات آن، نگاه شفاف‌تر و موضع منصفانه‌تری را ارایه خواهد کرد.
کسب تجربه در راه رشد و توسعه قیمتی خواهد داشت و در این راه ناگزیر از پذیرش برخی از هزینه‌ها و تناقضات خواهیم بود؛ در عصر جدید صنعتی و بروز عناصر جدید شهری در دوران معاصر که این تغییر شکل، هویت انسانی جدیدی را بروز داده و از طرفی استفاده از یک الگوی ثابت در مناطق مختلف برای ساخت فضاهای خدماتی شهری و با گسترش حساب نشده شهرها این مراکز به صورت واحدهای پراکنده در امتداد خیابان‌های مرکز شهر ظاهر می‌شوند و منجر به تغییرات در مدل شهرسازی و فضاهای عمومی شهری شده که در نتیجه آن شاهد آشفتگی کالبدی شهرهای معاصر، کاهش وحدت و یکپارچگی هویت اجتماعی- فرهنگی ساکنان باعث از بین رفتن روح فضاها، سنت‌ها و کیفیت محیط می‌شود. از طرفی دیگر هم با جایگزینی فضاهایی برای آمد و شد به از دست رفتن بسیاری از فضاهای شهری سنتی با عملکرد مهم اجتماعی- فرهنگی منجر شده است.