تبیین نقش مجتمع‌های تجاری در توسعه شهرنشینی
توسعه سریع شهرها و شهرنشینی در چند دهه معاصر از ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، محیطی و …. زندگی بشر را تحت تاثیر قرار داده است. از آنجایی که فضاهای شهری تجلی اندیشه و دیدگاه‌های بشری است لذا گفتمان‌های مختلف، نمودهای مختلفی در فضاهای شهری خواهد داشت. گفتمان‌هایی مانند مدرنیزم و پست مدرنیزم طی چند دهه است که در ادبیات شهری کشورهای مختلف دنیا مورد توجه قرار گرفته است. ایران نیز مانند بسیاری از کشورها متاثر از این نتایج بوده است. از زمان ورود مدرنیزم به ایران و پذیرش حیات مدرن، عناصر شهری در قالب فضاهای مختلف پذیرای تحوالت خاص خود شد. فضای شهری در دوره‌های قبل از مدرنیزم دارای عناصر ثابتی بوده است که ساختار و استخوان‌بندی شهرها را تشکیل می‌داد. این عناصر مانند ارگ، برج و بارو، حصار و دروازه‌ها، بازار و…. فضاهایی بودند که به نوعی با زندگی و معیشت مردم گره خورده بود. از میان فضاهای موجود، فضاهای عمومی به عنوان ویترین حاکمیت این اندیشه‌ها از اهمیت بالایی برخوردار بود. فضاهای تجاری مانند مراکز خرید، بازار، پاساژ، خیابان‌های خرید و…. جزء فضاهای عمومی محسوب می‌شوند که نتیجه تغییرات و تحوالت منبعث از این گفتمان‌ها هستند.
با نگاهی به سیر تحوالت فضاهای تجاری مدرن در شهر تهران می‌توان به این مهم دست یافت که افزایش جمعیت و متعاقب آن افزایش میزان تقاضا برای مصرف موجب شکل گیری بیش از پیش فضاهای تجاری در تهران شده است. نحوة شکل گیری این فضاها به دلیل عواملی همچون محدودیت فضایی و قیمت بالای زمین در تهران شکل خاصی به خود گرفته است. نتایج برسی‌ها حاکی از شکل‌گیری مراکز تجاری مختلف از آغاز تا دوران معاصر به اشکال مختلف است که می‌توان آنها را به چند گروه تقسیم کرد به گونه‌ای که که شکل مراکز تجاری و واحدهای تجاری در تهران، ابتدا در حالت تک هسته‌ای و سپس به حالت خطی در اطراف هسته مرکزی (خیابان‌ها و راسته‌های جدید) و سپس به صورت منظوم‌های در بعضی از مناطق مختلف تهران در قالب بازارهای تخصصی جدید خود را نشان می‌دهد. اشکال فضایی این کاربری در شهر تهران از شکل سنتی بازار در مرکز تا بازارهای تخصصی در زمینهای اطراف تهران نشان دهنده وجود تقاضای فزاینده برای این فضاها از طرفی و کمبود فضاهای رشد برای آنها از طرف دیگر خواهد بود. همچنین نتایج تحقیقات نشان دهنده این است که شکل‌گیری این بازارها با توجه به محدودیت فضایی در سطح شهر تهران در آینده نزدیک در اطراف شهر تهران قوت خواهد گرفت. تغییرات فضایی ناشی از کاربری‌های تجاری در شهرها نقش برنامه‌ریزی فضایی را در شهر و شهرسازی دو چندان می‌کند و کاربری تجاری را به عنوان یک نیروی مهم در عرصة شکل‌دهی به شهرها مطرح می‌کند.
شهرها به عنوان عامل اصلی ایجادکننده ناپایداری در جهان به شمار می‌رود و در واقع پایداری شهری و پایداری جهانی هر دو مفهومی واحد هستند و فضای شهری یکی از عناصر ساخت فضایی شهر است که همراه با تاریخ یک ملت در ادوار مختلف شکل می‌گیرد و دگرگون می‌شود. بنابراین توسعه پایدار شهری یعنی تغییر تراکم و کاربری اراضی شهری جهت رفع نیازهای اساسی مردم در زمینه مسکن، حمل ونقل، فراغت و… به گونه‌ای که شهر از نظر زیست محیطی قابل سکونت و از نظر اقتصادی قابل دوام باشد. همچنین توجه به پلان‌های باز و فضاهای متنوع و چشم‌اندازهای وسیع باید از جمله خصوصیات مجتمع‌های تجاری در کلان‌شهرها باشد؛ اهمیت این مسئله از آن رو قابل طرح است که این فضاهای عمومی دچار تغییرات در سطح، مقیاس و عملکرد خود شده‌اند. تهران به عنوان پایتخت کشور از ابتدا به‌عنوان ویترین تغییرات، نماد معماری شهری مدرن بوده و امروزه نیز بیش از پیش در معرض تغییرات شتابان قرار دارد. فضاهای تجاری به عنوان یکی از انواع فضاهای عمومی شهری تهران را به تسخیر خود در آورده و گوی‌سبقت را نسبت به سایر انواع کاربری‌ها ربوده است چرا که این مراکز بنا به نیاز و زندگی شهرنشینی بسیار مورد اقبال مردم واقع شده است.
حال این سوال مطرح می‌شود که با توجه به استقبال مردم از این بناها آیا سازندگان این مراکز به بحث اجتماعی و فرهنگی این مراکز هم فکر کردهاند؟! روند رو به رشد شهرنشینی در دهه‌های اخیر و عدم وجود راهکارهای اجتماعی، فرهنگی و فضایی مناسب، موجب کاهش توجه به مقوله پایداری اجتماعی به عنوان یکی از اصول توسعه پیدار گردیده است. با توجه به افزایش بهره گیری از فضاهای عمومی در شهر، طراحی معماری این گونه فضاها و افزایش کیفیت زندگی اجتماعی شهروندان در راستای دستیابی به پایداری اجتماعی اهمیت می‌یابد بنابراین شناخت فاکتورهای پایداری اجتماعی و عواملی که از طریق طراحی پایدار بر این فاکتورها موثرند ضروری به نظر می‌رسد.
در سال‌های اخیر عوامل اجتماعی به عنوان پیش نیازی برای پایداری، تمرکز زیادی را به خود معطوف کرده است. در واقع در پایداری اجتماعی محور اصلی، انسان نسل حاضر وآیندگان می‌باشد و برآوردن نیازها، افزایش کیفیت زندگی او و استفاده از تمام ظرفیت‌ها و توانش در بهبود وضع خود از اهداف پایداری اجتماعی است که معیارهایی هم چون دسترسی برابر به منابع (عدالت اجتماعی)، توانایی خوب زیستن، سلامت و رفاه اجتماعی، امنیت، بالا بردن سطح آکاهی و آموزش، مشارکت، ارتقاء روابط جمعی و … را دارا می‌باشد. باز خورد آن در معماری، بوجود آوردن معماری پاسخگو است که همخوان با نیازهای اساسی و عالی انسان، الگوهای رفتاری او و بهبود کیفیت‌های فضایی مطابق با آن برای همه اقشار جامعه بویژه افراد کم درآمد و معلولین باشد، معماری که در برگیرنده فرهنگ، اعتقادات و الگوهای رفتاری است. در این میان حمایت از زندگی اجتماعی و فرهنگی از طریق ارتقاء فضاهای عمومی برای درگیر کردن مردم و شهر، افزایش ارزش‌های فرهنگی و ایجاد ساختارهای با هویت در جهت بوجود آوردن حس تعلّق، ساخت محیط زندگی هارمونیک، و فضاهای انعطاف‌پذیر و … از راهکارهای عملی طراحی برای دستیابی به پایداری اجتماعی است.
دکتر حسین اجاقی مدیر عامل شرکت ساختمانی بانک ملت